Harfa

Harfa jest symbolem Irlandii, jest jej godłem państwowym, wizerunek harfy znajduje się na walucie Zielonej wyspy. Harfa, która stała się wzorem dla symbolu państwowego istnieje naprawdę. Obecnie przechowywana jest w Trinity College w Dublinie.

Pierwowzór godła Irlandii to jedna z nielicznych zachowanych średniowiecznych harf irlandzkich, pochodzi prawdopodobnie z XIV w. Instrument ten był charakterystyczny dla Zielonej Wyspy przez ponad sześć stuleci. Do czasów nam współczesnych przetrwało raptem 14 harf i to niektóre tylko w części! Pochodzą one z okresu od XIV do XVIII w.

Głównym elementem, który odróżniał harfę irlandzką od innych była jej solidność konstrukcyjna. Budowana była z jednego kawałka wierzby, który stanowił pudło harfy o ściankach grubości 13 mm. Tył harfy uzupełniany był kawałkiem innego drewna. Struny zrobione były z mosiądzu a szarpane były za pomocą specjalnych długich nasadek na paznokcie. Harfę trzymano opartą na lewym ramieniu, Lewą ręką poruszano struny w górnej części instrumentu, a prawą w dolnej (basy). Podobny system gry stosowany był również w harfie walijskiej, ale nie jest spotykany nigdzie indziej!

Harfy irlandzkie można podzielić na trzy grupy, w zależności od okresu kiedy powstały.
– harfy powstałe w XIV-XVI w. ( a może i wcześniejsze, np. XIII) były wysokie na około 70cm, liczyły około 30 strun, a pudło było jednolicie głębokie. Harfa ta nazywana jest małą
– harfy z XVI i XVII w. były większe, miały nieco więcej strun, większe pudło rezonansowe.
– W XVIII w. pojawia się harfa wysoka, której kolumna jest w zasadzie prosta

Skąd się wzięła harfa?

Wiemy, że harfy były używane już w najstarszych znanych nam cywilizacjach, takich jak np. Mezopotamia! W słynnym Ur odkryto resztki lir i harf z połowy trzeciego tysiąclecia p.n.e.! Tak więc już Sumerowie mieli do czynienia z tym wspaniałym instrumentem!!!!. Znali ją również Asyryjczycy, o czym wiemy chociażby dzięki kamiennym reliefom z Niniwy (VII w. p.n.e.) To właśnie ze Środkowego wschodu dotarła harfa do Europy.

W czasach przedchrześcijańskich harfa znana była Grekom, a następnie przyswoili sobie ją Galowie. Jakie miejsce zajmowała muzyka w życiu ówczesnych ludzi? Otóż, z eposów Homera wiemy, że muzyka liry była traktowana jako element niemalże rytualny, przy niej śpiewano eposy wielbiące herosów. Z czasem w starożytnej Grecji, lira stała się nieodzownym elementem wszelkich pieśni opowiadających o czynach chwalebnych, którymi raczono się podczas wielkich, wspaniałych uczt.

Jak jednak harfa wpłynęła na Celtów? Przede wszystkim Celtowie uważani są za wojowników. Jednak już greccy pisarze wspominali o tym, że wśród Celtów są poeci, sławiący przy lirze wielkie czyny wodzów. Tych poetów nazywano bardami. Początkowo harfy jakich używano w Europie miały ramę prostokątną lub niemalże trójkątną (tak np. pokazywano harfę w psałterzach z IX w.), łuk w harfie jest naleciałością azjatycką.
Wielokrotnie harfa pojawia się na wysokich krzyżach iryjskich, co może być dowodem, że instrument ten był już znany w Irlandii gdzieś około VIII w., wtedy właśnie zaczęły powstawać owe krzyże.

Słowo harfa pochodzi od indoeuropejskiego słowa KER, co oznacza wygięty, zakręcony, słowo KEREB jest bezpośrednim źródłem słowa harp w j. angielskim. Pierwszy raz słowo to pada w poemacie Venantiusa Fortunatusa, biskupa Poitiers w VI w., w którym wysławiając Franków pisze o celtyckich i germańskich barbarzyńcach:

Co oznacza w wolnym tłumaczeniu:

Z tego co wiemy, to słowa harfa używane było przez Germanów jako określenie instrumentu zwanego lirą.

Niestety mało wiemy na temat pojawienia się harfy w Irlandii w czasach pogańskich i wczesnochrześcijańskich. W manuskryptach wzmiankuje się o pojawieniu bardów (np. niejaki poganin Cronan w „Żywocie św. Columcielle’a”, autorstwa Św.Adamnana z VIII w.), mówi się również o rodzajach muzyki, granej na harfie. Były to lamenty, muzyka radosna oraz kołysanki. Jedną z pięknych opowieści, obecnie krytycznie zweryfikowanych, jest legenda iż słynna harfa w Trinity College w Dublinie pochodzi z XI w. i była własności króla Briana Boru. Niestety jest to instrument późniejszy. Bezspornym wydaje się fakt, że w XII w. Irlandczycy powszechnie stosowali harfę, która nazywano tutaj CITHARA (pisze o tym m.in.Giraldus Cambrensisi w „Topograpica Hiberniae”.)

Jaka była rola harfy w społeczeństwie?

Harfa była instrumentem towarzyszącym opowieściom o czynach chwalebnych, które opowiadali bardowie na zamożnych dworach. Tak więc, jej początki związane są z pewnym elitarnym przeznaczeniem. Jednak wraz z upływem wieków, instrument ten stał się bardziej plebejski, trafiając pod strzechy i stając się elementem muzyki ludowej.

Produkcja harf była zajęciem tylko dla mistrzów. Byli to wybitni specjaliści, artyści. Na instrument mogli sobie pozwolić jedynie ludzie zamożni, tak więc poeci, bardowie, musieli starać się o możnych mecenasów, aby nabyć swój, jakże konieczny instrument.

Brutalny podbój Irlandii dokonany przez Anglików miał na celu nie tylko zabór ziem, stłamszenie ludności, ale i zniszczenie miejscowej kultury, w tym i jednego z symboli Zielonej Wyspy – harfy. Prześladowania wybitnych harfistów w XVI i XVII w. były nagminne. Co istotne to fakt, że w XVI w. dla Anglików wszyscy harfiści, poeci, bardowi byli elementem wywrotowym, który podburzał ludność przeciwko najeźdźcy dlatego też byli oni z całą surowością ścigani. Tym niemniej sama harfa stała się symbolem Zielonej Wyspy i była powszechnie używana nawet na angielskich monetach już w XVI w.,to właśnie dzięki irlandzkim bardom przegnanym z Irlandii pojawia się harfa w Europie (pisze na ten temat nawet V.Galilei w XVI w.), rozpowszechnieniu się harfy na kontynencie sprzyjały także tysiące Irlandczyków, którzy stali się najemnikami różnych dworów Europy.

W XVII w. sytuacja harfistów w Irlandii zmieniła się radykalnie. Wielu dawnych mecenasów musiało opuścić kraj, bądź zostało pozbawionych majątku. Okrucieństwo Cromwella przysłużyło się znacznemu upadkowi harfy.

Dopiero wiek XVIII dał podstawy do swoistego renesansu harfy. Wtedy to pojawia się nowe pokolenie bardów, często ślepców, tak jak legendarny Turlough O’Carolan. Pędzą oni ciężkie życie wędrownych grajków, podróżujących od jednego dworu do drugiego, grając irlandzką muzykę, czasem ją nawet komponując. Grają oni już jednak w inny sposób, zrezygnowali z tradycyjnej gry przy pomocy długich paznokci na rzecz nasadek na palcach. Pod koniec XVIII w. na znanym Spotkaniu Harfistów w Belfaście tylko jeden z grajków używał tradycyjnej metody!

Co ciekawe, popularność harfy, jako tradycyjnego instrumentu irlandzkiego zaczęła się odradzać w XVIII w., jednak w tym samym czasie było coraz mniej ludzi grających na tym instrumencie! Kiedy na początku XIX w. ostatni z wielkich harfistów umierali, często w nędzy, powstały dwa Towarzystwa Harfistów, w Dublinie i Belfaście. Celem tych organizacji było odnowienie harfy i tradycyjnej muzyki irlandzkiej. Niestety były to już działania spóźnione i stara tradycja irlandzka nie miała już szans na przetrwanie. Dlatego też od XIX w. możemy mówić jedynie o pojawieniu się nowej jakości – nowej harfy irlandzkiej. W sensie dosłownym i przenośni. Zmieniono konstrukcję harfy, stała się ona instrumentem o wiele lżejszym, struny cieńsze. Głównym producentem harf na potrzeby wspomnianych wyżej stowarzyszeń został dublińczyk John Egan.

Pomimo, że prawdziwa muzyka i harfiści przeminęli w XIX w. to jednak udało się przechować wiele zapisów nutowych, które pozwoliły odtworzyć dawne dźwięki. Po dziś dzień sięga się do harfy jako instrumentu pięknego, charakterystycznego dla Zielonej Wyspy. Pojawia się on również u wielu zespołów folkowych.